ΑΠΟΨΗ: Ευρώπη και προσφυγικό ζήτημα

Συντάκτης: Θεόδωρος Γεωργίου, Καθηγητής ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ στο ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

Ήδη από τον Απρίλιο του 2015 το προσφυγικό ζήτημα έχει εξελιχθεί σε μείζον και σε φλέγον πολιτικό ζήτημα όχι μόνον για τα επιμέρους κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής ένωσης όπως είναι η Ελλάδα και η Ιταλία τα οποία υποδέχονται τους πρόσφυγες, αλλά και για την ίδια την Ευρώπη όπως αυτή αυτοπροσδιορίζεται σε γραφειοκρατικό επίπεδο στις Βρυξέλλες. Τα θαλάσσια σύνορα Ελλάδας-Τουρκίας και Ιταλίας-Λιβύης δεν αποδείχθηκαν φιλόξενοι τόποι για τους πρόσφυγες, αλλά τελικά μετατράπηκαν σε σύγχρονες «Γκουέρνικες» όπως εύστοχα εικονογράφησε στο σκίτσο του ο Γιάννης Καλαϊτζής που δημοσίευσε στο πρωτοσέλιδό της η «Εφημερίδα των Συντακτών» στο φύλλο της 14ης Σεπτεμβρίου 2015.

Το ερώτημα που διατυπώνεται δεν είναι άλλο παρά το εξής: μπορεί η Ευρώπη ως πολιτική οντότητα να αντιμετωπίσει το προσφυγικό ζήτημα; Πρόκειται για ζήτημα, το οποίο δεν επιλύεται με γραφειοκρατικά, διοικητικά και νομοθετικά μέτρα. Η πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ευρώπη με αφορμή το προσφυγικό ζήτημα αναφέρεται στην ίδια την υπαρξιακή υπόστασή της. Η λύση στο προσφυγικό πρόβλημα μόνον πολιτική μπορεί να είναι και συνδέεται άρρηκτα με τον ριζικό επανασχεδιασμό της ίδιας της Ευρώπης ως πολιτικής οντότητας. Η ιστορική στιγμή είναι μοναδική και ως τέτοια θα πρέπει να τη στοχαστούμε όλοι μας, πολίτες και πολιτικοί.

Πριν από 25 χρόνια χάθηκε η ιστορική ευκαιρία πολιτικού αναστοχασμού της Ευρώπης με αφορμή την «πτώση του τείχους». Τότε η Ευρώπη αντί να προχωρήσει σε μία ριζική αναδιάρθρωση και δομικό ανασχεδιασμό της πολιτικής της οντότητας, επέλεξε να οργανωθεί γραφειοκρατικά και διοικητικά με την ένταξη και την ενσωμάτωση των κρατών της πρώην Ανατολικής Ευρώπης. Με τους όρους του γερμανού φιλοσόφου Έντμουντ Χούσερλ η Ευρώπη τότε (το 1989) ως πραγματικότητα δεν ανταποκρίθηκε στην ιδέα της, η οποία δεν είναι παρά «ιστορική αλληλουχία ελλόγων στόχων». Στην τωρινή συγκυρία οι άνθρωποι τους οποίους ονομάζουμε: πρόσφυγες θα πρέπει να βρουν κατά κάποιο τρόπο έναν τόπο εντός της Ευρώπης να ζήσουν. Αυτό είναι το πρόβλημα. Αυτό είναι το μείζον ζητούμενο. Το υφιστάμενο νομικό καθεστώς είναι απηρχαιωμένο. Όπως και να ονομάζεται αυτό το καθεστώς δεν μπορεί πια σήμερα να ισχύει και να εφαρμόζεται. Πολύ περισσότερο είναι αδιανόητο να κατασκευάζονται τείχη και φράχτες όπως γίνεται στον Έβρο ή στη μεθόριο Ουγγαρίας – Σερβίας.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλ. οι Βρυξέλλες ως γραφειοκρατική Ευρώπη μπροστά στο προσφυγικό ζήτημα είναι αμήχανη. Τα μέτρα που προτείνει είναι διοικητικά και γραφειοκρατικά. Δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα. Αντιπροσωπεύουν μία ιδέα για την Ευρώπη, σύμφωνα με την οποία η ίδια η ανθρώπινη ζωή είναι ένα πράγμα (με τη φιλοσοφική έννοια του όρου), το οποίο είναι μετρήσιμο, έχει έκταση, έχει μέγεθος, έχει ποσότητα, εντάσσεται σε αιτιακές σχέσεις, τελικά μπορεί να το διαχειριζόμαστε όπως κάνουμε με τη φύση. Πρόκειται, εννοείται, για μία αυταπάτη και για μία ψευδαίσθηση, γιατί και οι ίδιες οι φυσικές επιστήμες μας διδάσκουν ότι η φύση δεν είναι αδρανής ύλη. Ωστόσο η γραφειοκρατική Ευρώπη επιμένει να μεταχειρίζεται την ανθρώπινη ζωή στην περίπτωση των προσφύγων κατά το πρότυπο του πράγματος που ονομάζεται φύση. Ο πρόσφυγας που επιβιβάζεται στην πλαστική βάρκα για να φθάσει στο Αγαθονήσι δεν είναι πολιτική ύπαρξη, αλλά επιβεβαιώνει τη «γυμνή ζωή» του για την γραφειοκρατική Ευρώπη. Κουβαλάει από τη Συρία, την πατρίδα του, την ιδιότητα του πολίτη, την οποία στα θαλάσσια σύνορα Ελλάδας – Τουρκίας την παραδίδει σε κάποιους ευρωπαίους γραφειοκράτες, επειδή πιστεύει ότι στην Ευρώπη θα βρει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια που έχασε στην πατρίδα του. Στο δρόμο προς την προσφυγιά χάνει όμως τη ζωή του. Και εμείς οι ευρωπαίοι πολίτες ακόμη εκπονούμε σχέδια, προγράμματα και μελέτες για να ενσωματώσουμε στις πολιτικές κοινωνίες μας τους πρόσφυγες.

Μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση των πραγμάτων εύλογο είναι το ερώτημα που διατυπώνεται: τί μπορεί να κάνει η γραφειοκρατική Ευρώπη για το προσφυγικό ζήτημα; Για να απαντήσουμε σ’ αυτό το ερώτημα, θα πρέπει προηγουμένως να ορίσουμε κατά αναλυτικό τρόπο τα δύο ζητήματα τα οποία συνδέονται μεταξύ τους: το ζήτημα της Ευρώπης και των εθνικών κρατών τα οποία αποτελούν την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ζήτημα των προσφύγων, δηλ. των ατόμων, τα οποία εγκαθίστανται στα εδάφη (;), στις πολιτικές κοινωνίες (;), στις χώρες (;) των ευρωπαϊκών κρατών. Εάν δεχθούμε τη θέση, σύμφωνα με την οποία η Ευρώπη θα λύσει το προσφυγικό ζήτημα μόνον εάν η ίδια επαναπροσδιορισθεί σε πολιτικό επίπεδο, τότε μπορούμε να κάνουμε κάποιες περαιτέρω σκέψεις. Πρώτον, εάν επιχειρηθεί αυτό που αρχικώς έκανε η καγκελάριος της Γερμανίας να υποδέχεται χωρίς προγραμματισμό και σχέδιο χιλιάδες πρόσφυγες θα οδηγηθούμε ως γραφειοκρατική Ευρώπη στην αυτοκαταστροφή. Δεύτερον, είναι φανερό, ότι η ιστορική επινόηση του εθνικού κράτους δεν μπορεί να ισοδυναμεί με τη «φυσική ιστορία». Όταν σε μία πολιτική κοινωνία, εκ των πραγμάτων, ο πληθυσμός δεν εντάσσεται στο εθνοτικό σχήμα, τότε ο δρόμος προς την πολυπολιτισμικότητα είναι ανοικτός. Τρίτον, διανύουμε τη δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα και πολλές κοινωνίες στον ευρωπαϊκό χώρο βρίσκονται ακόμη στη φάση του πρώιμου εθνικισμού, όπως π.χ. συμβαίνει στην ουγγρική κοινωνία με πρωθυπουργό τον Ορμπάν. Τέταρτον, όλα αυτά τα πραγματικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι η πολιτική βούληση για να λυθεί το κατεξοχήν πολιτικό ζήτημα της προσφυγιάς απουσιάζει, επειδή σε πολιτισμικό επίπεδο οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν έχουν και δεν πρόκειται να αποκτήσουν κοινή στάση. Στην περίπτωση αυτή ισχύει η πρόταση: ο πολιτισμός προηγείται της πολιτικής. Στη ρωγμή που δημιουργείται φυτρώνει η τεχνοκρατία και η γραφειοκρατία.

Όσον αφορά, τέλος, στα άτομα που ονομάζουμε: πρόσφυγες, θα πρέπει να τονίσουμε, ότι οι ίδιοι αδιαφορούν για τις «ετικέτες» που οι ευρωπαίοι πολίτες χρησιμοποιούν για να τους αναγνωρίσουν. Εκείνο που τους ενδιαφέρει είναι ο δικός τους προσωπικός ανεξαργύρωτος, ενδεχομένως, άφατος αγώνας αναγνώρισης σε μία Ευρώπη, η οποία βρίσκεται σε κρίση. Σε μία Ευρώπη, η οποία είναι φυσιοκρατική όσον αφορά στην ανθρώπινη ζωή και γραφειοκρατική όσον αφορά στην οργάνωση και λειτουργία της. Η Ευρώπη δε θα λύσει το προσφυγικό εάν η ίδια δεν αλλάξει ως πολιτική οντότητα: αυτό είναι το συμπέρασμά μας.