Αυτοεξαπάτηση και απάτη. Kάθε μορφή ζωής, από τους απλούς μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πολύπλοκα πρωτεύοντα θηλαστικά, για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί οφείλει να επινοεί παραπλανητικές συμπεριφορές και ψέματα.
Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης
Επί τρία και πλέον δισεκατομμύρια χρόνια κάθε μορφή ζωής πάνω στη Γη επιβιώνει και εξελίσσεται καταφεύγοντας στα πιο δόλια και παραπλανητικά τεχνάσματα. Η φυσική επιλογή εξυφαίνοντας τις πιο σατανικές δολοπλοκίες καταφέρνει να συντηρεί, μέσω της ποικιλομορφίας, τις ασταθείς ισορροπίες, τις περίπλοκες ανταγωνιστικές-συνεργατικές σχέσεις, τόσο μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους όσο και ανάμεσα στα διαφορετικά ζωικά και φυτικά είδη.
Οπως επισημαίνει στο βιβλίο του «Η μωρία των ανοήτων» ο Robert Trivers, κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος και πρωτοπόρος στην επιστημονική έρευνα των φαινομένων της εξαπάτησης: «Εχει έρθει πια ο καιρός να διατυπωθεί, υπό το πρίσμα της εξελικτικής σκέψης, μια γενική θεωρία για την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση, η οποία να ισχύει για όλα τα είδη και, κατά κύριο λόγο, για το δικό μας». Γιατί άραγε, εμείς οι άνθρωποι είμαστε παθιασμένοι ψεύτες, ακόμη και απέναντι στον εαυτό μας;
Με αφορμή την έκδοση αυτού του βιβλίου θα παρουσιάσουμε το φλέγον επιστημονικό και κοινωνικό πρόβλημα της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης.
Kάθε μορφή ζωής, από τους απλούς μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πολύπλοκα πρωτεύοντα θηλαστικά, για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί οφείλει να επινοεί παραπλανητικές συμπεριφορές και ψέματα. Μάλιστα, όσο πιο εξελιγμένος και πολύπλοκος είναι ο οργανισμός τόσο πιο περίπλοκες είναι οι συμπεριφορές εξαπάτησης που υιοθετεί.
Αυτά τα «ψεύδη» δεν εκφράζονται λεκτικά, όπως στην περίπτωση των ανθρώπων, αλλά με σωματικές προσαρμογές και αλλαγές της συμπεριφοράς οι οποίες είναι απολύτως νόμιμες στον αδυσώπητο ανταγωνισμό μεταξύ θηρευτών και θηραμάτων.
Πρόκειται, κυριολεκτικά, για μια κούρσα για την απόκτηση σωματικών εξοπλισμών και συμπεριφορικών στρατηγικών η οποία ανανεώνεται διαρκώς ώστε να διατηρείται σε ισορροπία η αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ θηρευτών και θηραμάτων.
Ετσι, η εμφάνιση νέων επιθετικών ή θηρευτικών συμπεριφορών γεννά αμυντικές ή αντιθηρευτικές απαντήσεις και το αντίστροφο: η βελτίωση των αντιθηρευτικών στρατηγικών οδηγεί αναπόφευκτα στη εξέλιξη νέων θηρευτικών πρακτικών. Πρόκειται για το διαχρονικό και καθολικό φαινόμενο της «συνεξέλιξης» το οποίο, τελικά, ευνοεί την ανάπτυξη της εξαπάτησης στον έμβιο κόσμο.
Οι πανουργίες της συνεξέλιξης
Αυτή η εικόνα της βιολογικής επιβίωσης ως ακατάπαυστης προσαρμογής σε ένα αέναα μεταβαλλόμενο περιβάλλον περιγράφεται συνήθως από τους εξελικτικούς βιολόγους ως η θεωρία της «κόκκινης βασίλισσας».
Η κόκκινη βασίλισσα είναι ένα σκακιστικό πιόνι, μια διασκεδαστική φιγούρα που επινόησε ο Λουίς Κάρολ στο βιβλίο του «Η Αλίκη μέσα από τον καθρέφτη».
Οπως εξηγεί η κόκκινη βασίλισσα στην Αλίκη: στον μαγικό κόσμο όπου βρίσκεσαι πρέπει να τρέχεις συνεχώς αν θέλεις να παραμείνεις στην ίδια θέση, ενώ αν θέλεις να αλλάξεις θέση πρέπει να τρέξεις δύο φορές πιο γρήγορα.
Από ό,τι φαίνεται, αυτή η παραμυθένια «αρχή» ισχύει εξίσου και για την επιβίωση των ειδών κατά τη βιολογική εξέλιξη! Τα μέλη ενός είδους για να επιβιώσουν σε ένα αέναα μεταβαλλόμενο βιολογικό και οικολογικό περιβάλλον οφείλουν διαρκώς να προσαρμόζονται.
Πράγματι, θηρευτές και θηράματα για να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν προσαρμόζουν συνεχώς τις σωματικές και συμπεριφορικές τους ικανότητες.
Σε κάθε βελτίωση των οπτικών, ακουστικών ή οσφρητικών ικανοτήτων του θηρευτή, τα θηράματα απαντούν τελειοποιώντας τους κρυπτικούς και αποτρεπτικούς μηχανισμούς που διαθέτουν και τροποποιώντας τη συμπεριφορά τους ώστε να παραπλανούν ή να καμουφλάρονται καλύτερα.
Κάθε εξαπατητική προσαρμογή συνοδεύεται από αντιεξαπατητικά μέτρα που αποβλέπουν στην ανίχνευση της απάτης. Αντίθετα με ό,τι πιστεύουμε, αυτή η συνεξελικτική διαδικασία δεν ισχύει μόνο για τις ανθρώπινες σχέσεις, αλλά παρατηρείται ακόμη και στις πιο στοιχειώδεις μορφές ζωής.
Για παράδειγμα, στις πεταλούδες και τα φίδια υπάρχουν μερικά είδη που είναι δηλητηριώδη και δύσγευστα για τους θηρευτές, τους οποίους και προειδοποιούν με τα έντονα χρώματα του σώματός τους για τον κίνδυνο που διατρέχουν αν τα φάνε.
Η αποτελεσματικότητα αυτής της αμυντικής στρατηγικής οδήγησε διαφορετικά είδη εύγευστων πεταλούδων ή μη δηλητηριωδών ερπετών να μιμηθούν την εμφάνιση, δηλαδή τα φαινοτυπικά γνωρίσματα, των επικίνδυνων για τους θηρευτές ειδών.
Επίσης οι μονοκύτταροι μικροβιακοί οργανισμοί και οι ιοί καταφεύγουν σε ανάλογες εξαπατητικές στρατηγικές βιοχημικού καμουφλάζ για να εισβάλλουν στον οργανισμό των ξενιστών τους. Οι οποίοι, ως απάντηση σε αυτή την εξαπάτηση, αναπτύσσουν το ανοσοποιητικό τους σύστημα που αντιμετωπίζει λίγο-πολύ αποτελεσματικά τους μικροβιακούς εισβολείς.
Μελετώντας τα πολυάριθμα δόλια τεχνάσματα για την επιβίωση των οργανισμών μέσω εξαπάτησης, οι εξελικτικοί βιολόγοι, ανοσολόγοι, ηθολόγοι και βιοανθρωπολόγοι κατέληξαν στον καθολικό «κανόνα της συνεξέλιξης»: ο απατεώνας και ο απατώμενος, ο θύτης και το θύμα εγκλωβίζονται σε ένα κοινό συνεξελικτικό παιχνίδι που στηρίζεται στις αμοιβαίες προσαρμογές των δύο παικτών.
Δεν πρόκειται όμως για έναν κλειστό και αδιέξοδο φαύλο κύκλο αλλά, αντίθετα, για έναν ανοιχτό στις αλλαγές και αμφίδρομο «βρόχο ανάδρασης» που προάγει την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη μας. Μια εξέλιξη που δεν είναι ούτε προσχεδιασμένη ούτε τελεολογική αλλά, όπως θα έλεγε και ο μεγάλος μοριακός βιολόγος Ζακ Μονό, ένα άσκοπο παιχνίδι «τύχης και αναγκαιότητας».
Η στρατηγική του ψεύδους
Απάτη και αυτοεξαπάτηση
Κάθε οργανισμός αντιμετωπίζει το δίλημμα: να εξαπατά ή να εξαπατάται. Οταν συμβαίνει το πρώτο επιβιώνει, ενώ όταν συμβαίνει το δεύτερο το πληρώνει συνήθως με τη ζωή του.
Ολα τα έμβια όντα μπορούν να εξαπατούν ή να εξαπατώνται και είναι γενετικά προγραμματισμένα για να το κάνουν! Επομένως, οι άνθρωποι δεν είναι το μοναδικό ζωικό είδος που καταφεύγει συστηματικά στην εξαπάτηση. Αυτό ίσως φαίνεται να δικαιώνει ή και να νομιμοποιεί επιστημονικά τη λειτουργία του ψεύδους στις ανθρώπινες κοινωνίες. Ομως αυτό δεν ισχύει.
Δυστυχώς, για τους κατ’ επάγγελμα ή τους «εκ φύσεως» απατεώνες και αθεράπευτους ψεύτες, αυτές οι επιστημονικές ανακαλύψεις δεν τους δικαιώνουν καθόλου. Διότι, αντίθετα με τους ανθρώπους και τα αλλά πρωτεύοντα, τα περισσότερα ζωικά είδη ακολουθούν απαράβατα τον κανόνα: ποτέ μην εξαπατάς, εκ προθέσεως, τον εαυτό σου.
Πράγματι, η αναπτυγμένη ικανότητά μας να εξαπατάμε τους άλλους και κυρίως τον ίδιο μας τον εαυτό (αυτοεξαπάτηση) είναι το προϊόν του υπερβολικά μεγάλου και εξελιγμένου εγκεφάλου μας που είναι σε θέση όχι μόνο να δημιουργεί σύνθετες κοινωνικές σχέσεις, αλλά και να διαμορφώνει προσωπικές-ιδιωτικές συμπεριφορές.
Οι πολυάριθμες και αξιοθαύμαστες στρατηγικές εξαπάτησης στο ζωικό βασίλειο δεν σχεδιάζονται μεροληπτικά αλλά εκτελούνται αυτομάτως, χωρίς καμιά συνειδητή πρόθεση.
Ακόμα και όταν μια ομάδα από εκατοντάδες μικροσκοπικά κολεόπτερα συντονίζουν τις ενέργειές τους για να σχηματίσουν ένα πιστό ομοίωμα μέλισσας ή όταν ένα χταπόδι χρησιμοποιεί τα χρωματοφόρα κύτταρα που υπάρχουν στο δέρμα του για να προσαρμοστεί πλήρως στο φυσικό υπόβαθρο του βυθού και να γίνεται αόρατο στους θηρευτές του δεν το κάνουν ποτέ με πρόθεση να εξαπατήσουν.
Αν, όπως είπαμε, η βιολογική εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής δεν είναι τελεολογική, δηλαδή δεν αποτελεί προϊόν ενός σκόπιμου σχεδιασμού από τον Θεό ή τη φύση, τότε η ανθρώπινη αυτοεξαπάτηση δεν είναι το υποχρεωτικό και αναπόφευκτο προϊόν ενός βιολογικού δήθεν προσχεδιασμού.
Και όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, σε μια εποχή γενικευμένης εξαπάτησης μόνο η συνειδητοποίηση της ανάγκης μας να εξαπατάμε τον εαυτό μας μπορεί να εγγυηθεί ένα βιώσιμο μέλλον για το είδος μας.
Δύο σημαντικά βιβλία για την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση
1. Robert Trivers
Η μωρία των ανοήτων
Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή
μτφρ. Παναγιώτης Δεληβοριάς, εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 600
Στις σελίδες του ο κορυφαίος Αμερικανός εξελικτικός βιοανθρωπολόγος Ρόμπερτ Τρίβερς (Robert Trivers) αναζητά μια αυστηρά επιστημονική εξήγηση στο ερώτημα γιατί η βιολογική εξέλιξη επέλεξε και ευνόησε την παρουσία της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης όχι μόνο στη ζωή των ανθρώπων αλλά σε κάθε μορφή ζωής.
Ειδικότερα το ανθρώπινο είδος, λόγω της αναπτυγμένης νοημοσύνης και των γλωσσικών ικανοτήτων του, περιγράφεται ως ο πρωταθλητής στην αυτοεξαπάτηση.
Πράγματι, ο άνθρωπος είναι ο τέλειος ψεύτης: εξαπατά συστηματικά όχι μόνο τους συνανθρώπους του αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του. Ο κάθε άνθρωπος έχει εγγενώς την τάση να πιστεύει ότι είναι ο πιο όμορφος, ο πιο έξυπνος, ο πιο ευαίσθητος, ο πιο εργατικός ή αποτελεσματικός από τους άλλους.
Συμβαίνει παντού και διαχρονικά: από τις προσωπικές ερωτικές ή τις διανθρώπινες σχέσεις μέχρι τις διεθνείς σχέσεις και τις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των λαών, οι άνθρωποι επιδεικνύουν μια εντυπωσιακή ικανότητα να αυτοεξαπατώνται και άρα να εξαπατούν τους άλλους. Γιατί όπως υποστηρίζει ο Trivers: «Στο ανθρώπινο είδος, η εξαπάτηση και η αυτοεξαπάτηση αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος».
Προφανώς, μια τόσο καθολική και πανταχού παρούσα συμπεριφορά επιλέχθηκε από τη βιολογική εξέλιξη επειδή αποφέρει κάποια σαφή πλεονεκτήματα στον ψεύτη.
Στόχος αυτού του βιβλίου είναι να διερευνηθούν, κατά το δυνατόν αντικειμενικά, όχι απλώς τα «πλεονεκτήματα» αλλά και το υψηλό «κόστος» της αυτοεξαπάτησης.
«Εγραψα το παρόν βιβλίο έχοντας κατά νου μια συγκεκριμένη λογική σειρά. Στην αρχή αναπτύσσω την εξελικτική λογική και παρουσιάζω μια συνοπτική ανασκόπηση της εξαπάτησης στη Φύση.
»Κατόπιν πραγματεύομαι, κατά σειρά, τα νευροφυσιολογικά χαρακτηριστικά της εξαπάτησης, την επαγόμενη αυτοεξαπάτηση, τα απατηλά φαινόμενα στην οικογένεια και στις σχέσεις των δύο φύλων, τις ανοσολογικές και κοινωνικοψυχολογικές προεκτάσεις της αυτοεξαπάτησης και την επίδρασή της στην καθημερινή ζωή και στις ποικίλες εκφάνσεις της, μεταξύ των οποίων στα αεροπορικά και στα διαστημικά δυστυχήματα, στα αναληθή ιστορικά αφηγήματα, στον πόλεμο, στη θρησκεία και στις κοινωνικές επιστήμες.
«Και κλείνω με μερικές σκέψεις σχετικά με το πώς μπορούμε να αντιπαλέψουμε την αυτοεξαπάτηση στην προσωπική μας ζωή», όπως περιγράφει ο ίδιος ο Τρίβερς αυτό το ευγενικό και φιλόδοξο συγγραφικό του εγχείρημα.
Στα κεφάλαια αυτού του πραγματικά εντυπωσιακού δοκιμίου ο συγγραφέας, πρωτοπόρος ερευνητής και διεθνούς κύρους βιοανθρωπολόγος με προοδευτικές κοινωνικοπολιτικές και ηθικές ευαισθησίες, παρουσιάζει με τρόπο γοητευτικό τις επικρατέστερες σήμερα γενετικές, νευροψυχολογικές και ανθρωπολογικές εξηγήσεις του φαινομένου της εξαπάτησης.
Υποστηρίζει μάλιστα προκλητικά ότι η εξαπάτηση είναι ο αποτελεσματικότερος και, φαινομενικά, ο «οικονομικότερος» τρόπος επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων οι οποίοι, τόσο από γενετική όσο και από νευροβιολογική άποψη, έχουν την εγγενή προδιάθεση να... αυτοεξαπατώνται.
Ενα σπουδαίο (επιστημονικά) και επίκαιρο (πολιτικά) κείμενο για τις βιολογικές προϋποθέσεις και τις ψυχολογικές λειτουργίες της διαχρονικής μας ανάγκης να εξαπατάμε όχι μόνο τους άλλους αλλά κυρίως τον ίδιο μας τον εαυτό.
2. N. B. Davies J. R. Krebs, S. A. West
Εισαγωγή στη συμπεριφορική οικολογία
μτφρ. Μπόνη Μαρίλη, επμ. Α. Οικονόμου, Ρ. Μητούλα, εκδ. «Παρισιάνου», σελ. 544
«Η πολυαναμενόμενη νέα έκδοση αυτού του κλασικού βιβλίου είναι γεγονός, δίνοντας νέες κατευθύνσεις στη σκέψη και απαντώντας σε φλέγοντα ερωτήματα.
Ενσωματώνοντας πολλά στοιχεία από την πρόοδο που συντελέστηκε σε άλλα πεδία, όπως η αισθητηριακή φυσιολογία, η γενετική και η εξελικτική θεωρία, σηματοδοτεί την ανάδυση της συμπεριφορικής οικολογίας ως πλήρως αναπτυγμένου επιστημονικού κλάδου…
Πρόκειται για ένα θαυμάσιο βιβλίο, γραμμένο με διαυγέστατο ύφος. Απαραίτητο ανάγνωσμα για τους επιστήμονες του πεδίου, συνιστά παράλληλα και αστείρευτη πηγή γνώσεων για όσους ενδιαφέρονται για την εξέλιξη και τη συμπεριφορά», σημειώνει εύστοχα στην εκτενή βιβλιοκριτική που έγραψε ο Manfred Milinski στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Nature.
Θεωρείται διεθνώς ένα πολύ σημαντικό βιβλίο επειδή βοήθησε στην παρουσίαση και την αυστηρή οριοθέτηση του πεδίου της συμπεριφορικής οικολογίας.
Στην παρούσα τέταρτη έκδοσή του, η οποία μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, εξαιρετικά μεταφρασμένη και επιμελημένη, το κείμενο αναθεωρήθηκε πλήρως από τους συγγραφείς, ενώ παράλληλα πρόσθεσαν νέα κεφάλαια και πολλές νέες εικόνες και έγχρωμες φωτογραφίες.
Το θέμα του είναι η επίδραση της φυσικής επιλογής στη ζωική συμπεριφορά -ο αγώνας ενός ζώου να επιβιώσει και να αναπαραχθεί εκμεταλλευόμενο πόρους και ανταγωνιζόμενο γι’ αυτούς, αποφεύγοντας τους θηρευτές, επιλέγοντας συντρόφους και φροντίζοντας τους απογόνους του- και το πώς οι κοινωνίες των ζώων αντανακλούν τόσο τη συνεργασία όσο και τη σύγκρουση μεταξύ ατόμων.
Με ύφος διαυγές οι συγγραφείς εισάγουν τον αναγνώστη στις πλέον σύγχρονες επιστημονικές έννοιες και θεωρητικές ιδέες χρησιμοποιώντας πολυάριθμα παραδείγματα από τους μικροοργανισμούς, τα ασπόνδυλα και τα σπονδυλωτά. Υπάρχουν χωρία εντός πλαισίων για συγκεκριμένα θέματα, ενώ οι σημειώσεις στο περιθώριο της σελίδας καθοδηγούν τον αναγνώστη.
Το βιβλίο αποτελεί μια από τις καλύτερες εισαγωγές που έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα για τη συμπεριφορική οικολογία. Ενα πολύ ενδιαφέρον διεπιστημονικό πεδίο έρευνας που επιχειρεί να ενοποιήσει τα επιμέρους πεδία της ηθολογίας, της γενετικής συμπεριφορικής με τις αρχές της εξελικτικής βιολογίας.
Το αυτοεξαπατάσθαι... ανθρώπινον
Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης
Με αφορμή την ελληνική έκδοση του βιβλίου του Ρόμπερτ Τρίβερς «Η μωρία των ανοήτων», την προηγούμενη εβδομάδα ξεκινήσαμε να διερευνούμε το φλέγον επιστημονικό και κοινωνικό πρόβλημα της εξαπάτησης στις ζωικές αλλά και στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Οπως είδαμε, κάθε μορφή ζωής, από τους απλούς μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πολύπλοκα πρωτεύοντα θηλαστικά, για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί οφείλει να επινοεί παραπλανητικές συμπεριφορές και ψέματα.
Μάλιστα, όσο πιο εξελιγμένος και πολύπλοκος είναι ο οργανισμός, τόσο πιο περίπλοκες είναι οι συμπεριφορές εξαπάτησης που υιοθετεί.
Θέλοντας να παρουσιάσουμε πληρέστερα τις πρωτότυπες επιστημονικές ιδέες που εισηγείται ο Τρίβερς για να εξηγήσει τους μηχανισμούς της εξαπάτησης, αναζητήσαμε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε ο Ρόμπερτ Τρίβερς στην Ιταλίδα επιστημονική δημοσιογράφο Μόνικα Ματζότο.
Στη συνέντευξη αυτή ο διαπρεπής Αμερικανός βιοανθρωπολόγος συνοψίζει θαυμάσια τη θεωρία του για το πώς το τυπικά ανθρώπινο φαινόμενο της αυτοεξαπάτησης διευκολύνει την ανάγκη μας για εξαπάτηση.
Στο επόμενο άρθρο μας θα εξετάσουμε αναλυτικότερα τις τρέχουσες νευροβιολογικές εξηγήσεις αλλά και τη διαχρονική κοινωνική λειτουργία της ανθρώπινης αυτοεξαπάτησης.
Γιατί άραγε, παρά τις εντυπωσιακές νοητικές ικανότητές του, ο άνθρωπος νιώθει την ακαταμάχητη επιθυμία να λέει συνεχώς ψέματα και να εξαπατά τον ίδιο του τον εαυτό;
Η συνήθης απάντηση είναι ότι το κάνει για να εξαπατά τους άλλους.
Ο Ρόμπερτ Τρίβερς ωστόσο είναι πεπεισμένος ότι συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: η επιλογή της αυτοεξαπάτησης κατά την ανθρώπινη εξέλιξη έγινε για να εξυπηρετηθεί η βαθύτερη βιολογική ανάγκη μας να εξαπατάμε τους άλλους με ολοένα και πιο αποτελεσματικούς, δηλαδή μη ανιχνεύσιμους τρόπους.
Με άλλα λόγια, μόνο ξεγελώντας τον εαυτό μας μπορούμε να ξεγελάμε τους άλλους με τρόπο πειστικό
«Είμαι πεπεισμένος ότι η υπερβολική αυτοπεποίθηση και η υπερεκτίμηση του εαυτού είναι από τις αρχαιότερες μορφές αυτοεξαπάτησης, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε καταστροφές. Και εννοώ μια ευρύτατη γκάμα καταστροφών που, ειδικότερα για το ανθρώπινο είδος, πάει από τους αποτυχημένους γάμους μέχρι τα αεροπορικά δυστυχήματα, αλλά και τις μαζικές καταστροφές όπως οι πόλεμοι», υποστηρίζει ο Ρόμπερτ Τρίβερς
⚫ Καθηγητά Τρίβερς, γιατί λέμε ψέματα;
Το γιατί εξαπατάμε τους άλλους είναι κάτι που εύκολα εξηγείται με εξελικτικούς όρους. Πρόκειται για ένα φαινόμενο πολύ διαδεδομένο στη φύση σε όλα τα επίπεδα, από τα βακτήρια και τους ιούς, που μιμούνται μέρη του σώματός μας για να ξεγελάσουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα, μέχρι τους θηρευτές που χρησιμοποιούν τον μιμητισμό στο κυνήγι.
Για να κατανοήσουμε τα πλεονεκτήματα που προσφέρει αυτή η συμπεριφορά, θα σας δώσω ένα παράδειγμα.
Φανταστείτε ότι εσείς κι εγώ είμαστε ζευγάρι και σας λέω ότι είστε η μοναδική γυναίκα στη ζωή μου, στην πραγματικότητα όμως έχω ένα παιδί σε κάθε πόλη της χώρας όπου ζούμε.
Ή, χάριν της ισότητας των δύο φύλων, ότι εσείς μου λέτε ότι δεν έχετε αγαπήσει άλλον άνδρα εκτός από εμένα, στην πραγματικότητα όμως το παιδί που μεγαλώνουμε μαζί δεν είναι δικό μου.
Από εξελικτική άποψη είναι εύκολο να κατανοήσουμε τη σημασία και τη σκοπιμότητα της εξαπάτησης.
Οποιος ψεύδεται έχει κέρδος τη διάδοση των γονιδίων του, ενώ όποιος απατάται έχει μόνο κάποιο κόστος να πληρώσει.
Πρόκειται για έναν αγώνα μεταξύ αυτού που απατά και αυτού που απατάται. Ενας συνεξελικτικός αγώνας, όπου αυτός που απατά οφείλει διαρκώς να τελειοποιεί τα ψέματά του, ενώ ο απατώμενος πρέπει να γίνεται όλο και πιο ικανός στο να τα ανιχνεύει.
⚫ Μολονότι είναι σαφές το εξελικτικό πλεονέκτημα της εξαπάτησης, είναι πιο δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί λέμε συχνά ψέματα στον εαυτό μας. Τι κερδίζουμε;
Η αυτοεξαπάτηση είναι κάτι διαφορετικό. Πάντοτε αναρωτιόμουν γιατί η φυσική επιλογή ευνόησε την ανάπτυξη των υπέροχων αισθητηριακών οργάνων μας, εάν η εικόνα που τελικά φτάνει στον εγκέφαλό μας διαστρεβλώνεται συστηματικά από τον ανθρώπινο νου.
Σε τι συνέβαλε, κατά το παρελθόν, η γενετική επιτυχία των ατόμων που εφάρμοζαν αυτή τη συμπεριφορά; Η ιδέα μου είναι ότι η αυτοεξαπάτηση έχει το πλεονέκτημα να καθιστά την εξαπάτηση των άλλων πιο αποτελεσματική, πιο δύσκολα ανιχνεύσιμη.
Λέμε ψέματα στον εαυτό μας υποσυνείδητα για να πούμε πειστικότερα ψέματα στους άλλους.
Πράγματι, όταν λέμε ψέματα συνειδητά, μας προδίδει το ίδιο μας το σώμα με μια σειρά από σημάδια: οι μύες μας είναι τεντωμένοι, η φωνή μας γίνεται οξύτερη, ανοιγοκλείνουμε λιγότερο συχνά τα μάτια μας, κάνουμε πολλές παύσεις στον λόγο που εκφέρουμε.
⚫ Κάποιες έρευνες υποστηρίζουν ότι η βασική λειτουργία της αυτοεξαπάτησης είναι να μας κάνει να ζούμε καλύτερα, κυρίως σε δύσκολες καταστάσεις. Ποια είναι η γνώμη σας;
Δεν συμφωνώ, διότι η αυτοεξαπάτηση είναι επιθετική και όχι αμυντική συμπεριφορά.
Οι Αμερικανοί κοινωνικοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι η λειτουργία της αυτοεξαπάτησης είναι να μας κάνει να νιώθουμε καλά και να μας προστατεύει από αρνητικές σκέψεις.
Αυτή η θεώρηση, όμως, στερείται οποιασδήποτε εξελικτικής κατανόησης αυτών των ψυχολογικών λειτουργιών.
Δεν πιστεύω ότι μια τόσο σημαντική λειτουργία, όπως η ευτυχία, μπορεί να ρυθμίζεται από κάτι όπως η αυτοεξαπάτηση, η οποία, μεταξύ άλλων, έχει και ιδιαιτέρως αρνητικές πτυχές.
Το να ψεύδεται κανείς είναι ένα επικίνδυνο παιχνίδι, το να λέει όμως ψέματα στον εαυτό του είναι ακόμη πιο επικίνδυνο, επειδή θέτει οικειοθελώς τον εαυτό του εκτός πραγματικότητας, κάτι που μπορεί να αποβεί μοιραίο.
⚫ Η αυτοεξαπάτηση δεν είναι επωφελής ούτε όταν εκδηλώνεται με τη μορφή υπερεκτίμησης του εαυτού μας;
Υπάρχουν ενδεχομένως ορισμένες καταστάσεις όπου το να διηγείται κάποιος ψέματα στον εαυτό του μπορεί όντως να του αποφέρει κάποια πλεονεκτήματα και είμαι πεπεισμένος ότι σε μακρινές εποχές, πολύ πριν από την εμφάνιση της γλώσσας και την εξέλιξη του ανθρώπου, η υπερβολική σιγουριά επιλέχθηκε θετικά σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις: κατά τις επιθετικές συγκρούσεις και κατά τις ερωτοτροπίες.
Σκεφτείτε ότι στους αστακούς των ποταμών, τα αρσενικά που νιώθουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση συνήθως νικάνε όταν βρίσκονται σε μάχη με άλλα αρσενικά που δείχνουν μικρότερη αυτοπεποίθηση.
Παρ’ όλα αυτά, είμαι πεπεισμένος ότι η υπερβολική αυτοπεποίθηση και η υπερεκτίμηση του εαυτού είναι από τις αρχαιότερες μορφές αυτοεξαπάτησης, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε καταστροφές.
⚫ Σε ποιες καταστροφές αναφέρεστε;
Εννοώ μια ευρύτατη γκάμα καταστροφών που, ειδικότερα για το ανθρώπινο είδος, πάει από τους αποτυχημένους γάμους μέχρι τα αεροπορικά δυστυχήματα, αλλά και μαζικές καταστροφές, όπως οι πόλεμοι.
⚫ Μερικές φορές, όμως, κάνουμε το αντίθετο: υποτιμάμε τον εαυτό μας. Και αυτό επίσης είναι μια μορφή αυτοεξαπάτησης. Σε αυτή την περίπτωση ποια είναι τα πλεονεκτήματα;
Ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Αν είναι αλήθεια ότι το 70% των ανθρώπων πιστεύουν ότι είναι πιο όμορφοι από τον μέσο όρο και ότι το 94% των καθηγητών στα πανεπιστήμια είναι απολύτως βέβαιοι ότι είναι καλύτεροι από τους συναδέλφους τους στον ακαδημαϊκό χώρο, υπάρχουν αρκετά πρόσωπα που, αντίθετα, υποτιμούν συστηματικά τον εαυτό τους.
Ομως, και σε αυτή την περίπτωση αυτοεξαπάτησης υπάρχουν συγκεκριμένα οφέλη.
Για παράδειγμα, σε ορισμένα είδη εντόμων, αραχνών και ψαριών υπάρχουν αρσενικά που μειώνουν τις διαστάσεις του σώματός τους για να μοιάζουν με τα θηλυκά του ίδιου είδους, ώστε να επωφεληθούν από κάποιο «ευκαιριακό» ζευγάρωμα.
Σε ό,τι αφορά τους ανθρώπους, αντίθετα, μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι οι φοιτητές που έρχονται να με συναντήσουν με μια πιο μειλίχια συμπεριφορά κλέβουν πολύ περισσότερο από τον χρόνο μου σε σχέση με τους πιο επιθετικούς φοιτητές, οι οποίοι, στην πραγματικότητα, μπορεί να είναι πολύ καλύτεροι.
⚫ Είναι πιο εύκολο να λέμε ψέματα στον ίδιο μας τον εαυτό ή στους άλλους;
Η απλούστερη απάντηση θα μπορούσε να είναι: κανένα από τα δύο ή και τα δύο μαζί. Αν η εξαπάτηση ήταν πάντα επωφελής, θα ήμασταν όλοι ψεύτες.
Αν, αντίθετα, ήταν πάντα βλαπτική, επειδή είναι εύκολο να αποκαλυφθεί, τότε ως συμπεριφορά θα είχε εξαλειφθεί και θα ήμασταν όλοι ειλικρινείς.
Το ίδιο ισχύει και για την αυτοεξαπάτηση. Υπάρχει ισορροπία: όταν σπανίζουν οι ψεύτες, σπανίζουν και τα άτομα που είναι ικανά να τους εντοπίζουν.
Οταν οι κλέφτες γίνονται πολυάριθμοι, αυξάνεται η επιλεκτική πίεση για τον εντοπισμό τους, άρα και ο αριθμός των ατόμων που μπορούν να τους αποκαλύψουν.
Και έτσι τα κέρδη και οι ζημιές εξισορροπούνται.
⚫ Το να ψεύδεται κανείς απαιτεί υψηλές νοητικές ικανότητες. Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ εξαπάτησης και ευφυΐας;
Ασφαλώς, το να ψεύδεται κανείς προϋποθέτει την ύπαρξη αξιοσημείωτων νοητικών δυνατοτήτων.
Οσο πιο έξυπνα είναι τα παιδιά τόσο περισσότερο ψεύδονται.
Η καλύτερη επιβεβαίωση της σχέσης της εξαπάτησης με τη νοημοσύνη προέρχεται από εκτενή μελέτη των πιθήκων.
Από αυτή την έρευνα προέκυψε ότι τα είδη πιθήκων που έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις στο τμήμα του εγκεφάλου τους που σχετίζεται με την κοινωνική νοημοσύνη, δηλαδή τον νεοφλοιό, είναι επίσης τα είδη που χρησιμοποιούν περισσότερο την εξαπάτηση.
⚫ Αν το να εξαπατάμε τους άλλους και τον ίδιο μας τον εαυτό είναι ένα φαινόμενο που διαμορφώθηκε από την εξέλιξη για το συμφέρον μας, τότε γιατί θα πρέπει να το καταστείλουμε;
Η εξέλιξή μας, κατά το παρελθόν, ευνόησε τους βιασμούς, τους πολέμους ή την κακοποίηση των παιδιών και άλλες συμπεριφορές που ενδέχεται να είναι γενετικά επωφελείς για αυτούς που τις ασκούν, τις οποίες όμως κατά κανέναν τρόπο δεν αποδέχομαι. Για την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση ισχύει το ίδιο: δεν πιστεύω σε μια ζωή, σε μια σχέση ή σε μια ολόκληρη κοινωνία που οικοδομείται πάνω στην εξαπάτηση.
⚫ Μια έρευνα υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι που συναντώνται και μιλάνε για πρώτη φορά διηγούνται, κατά μέσο όρο, τρία ψέματα κάθε δέκα λεπτά. Συζητάμε εδώ και μία ώρα: εσείς είπατε κάποιο ψέμα;
Καλή ερώτηση. Ας πούμε ότι θα ήθελα λίγο χρόνο για να τη σκεφτώ και να εντοπίσω τα ενδεχόμενα ψεύδη.
Πάντως, θα πρέπει να ομολογήσω ότι ασκώ πολύ συχνά την αυτοεξαπάτηση, που σημαίνει ότι θεωρώ τον εαυτό μου ιδιαίτερα ευφυή!
Ποιος είναι
Ο Robert Trivers είναι καθηγητής Ανθρωπολογίας και Βιολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Rutgers (ΗΠΑ) και εξέχων θεωρητικός της εξελικτικής βιολογίας. Στη μακρά επιστημονική σταδιοδρομία του καταπιάστηκε με πολλά και ετερόκλητα ερευνητικά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων η ερπετολογία, η ανθρωπολογία και η γενετική. Στο θεωρητικό και ερευνητικό έργο του βασίζονται καινοφανείς εξελικτικές εξηγήσεις φαινομένων, όπως ο αμοιβαίος αλτρουισμός, η συνεργασία, η γονική φροντίδα και η ασυμμετρία μεταξύ των φύλων. Εγινε παγκοσμίως γνωστός για τις πρωτοποριακές έρευνές του σχετικά με τις γενετικές-εξελικτικές προϋποθέσεις του «αμοιβαίου αλτρουισμού» (το 1971). Ακολούθησαν οι μελέτες του για τη «γονική επένδυση» (το 1972) και τη σύγκρουση γονέων-παιδιών (το 1974). Εκτοτε, θεωρείται ο μεγάλος πρωταγωνιστής των εξελίξεων τόσο στη θεωρητική βιολογία όσο και στην εξελικτική ανθρωπολογία και ψυχολογία. Σήμερα θεωρείται στις ΗΠΑ, αλλά και διεθνώς, ένας από τους πλέον πρωτότυπους και προοδευτικούς επιστήμονες διανοούμενους. Το 2007 τιμήθηκε από τη Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας με το Bραβείο Crafoord (απονέμεται σε πεδία τα οποία δεν καλύπτονται από το Bραβείο Νόμπελ), για την προσφορά του στη «θεμελιώδη ανάλυση της κοινωνικής εξέλιξης, της σύγκρουσης και της συνεργασίας». Μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στο Σόμερσετ του Νιου Τζέρσεϊ και στην Τζαμάικα.
No comments:
Post a Comment