Η επανάσταση που συγκλόνισε τον κόσμο

Συντάκτης: Γιώργος Πετρόπουλος

Συμπληρώνονται φέτος εκατό χρόνια από τη μεγάλη ρωσική επανάσταση. Μια επανάσταση που σφράγισε τον 20ό αιώνα δημιουργώντας τεράστιες προσδοκίες για την κοινωνική απελευθέρωση των εργαζόμενων τάξεων και για μια δικαιότερη κοινωνία. Μια επανάσταση που άλλαξε τον καπιταλιστικό κόσμο μεταφέροντας τη λύση των αντιθέσεών του στο κοινωνικό επίπεδο, δηλαδή στο πεδίο της ταξικής πάλης για την αντικατάστασή του από ένα άλλο κοινωνικό σύστημα. Μια επανάσταση που αποτέλεσε το έναυσμα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.

Μια επανάσταση που σήμερα δεν υπάρχει ως πραγματικότητα στη χώρα που τη γέννησε και που συνεπώς δεν επηρεάζει τις εξελίξεις ως κοινωνική και κρατική οντότητα.

Μια επανάσταση που όμως συνεχίζει να απασχολεί ανθρώπους, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις όσο καμία άλλη στην ιστορία καθώς ουδέποτε οι άνθρωποι έπαψαν ή θα πάψουν να αναζητούν την κοινωνική δικαιοσύνη.

Συνηθίσαμε να αντιλαμβανόμαστε τη ρωσική επανάσταση με διάφορες ονομασίες: «Οκτωβριανή Επανάσταση», «Κόκκινος Οκτώβρης», «Επανάσταση των Μπολσεβίκων», «προλεταριακή επανάσταση στη Ρωσία» κ.ο.κ.

Η αντίπαλη της Αριστεράς παράταξη συνήθως αντικαθιστά στη δική της ορολογία τη λέξη «επανάσταση» με τη λέξη «πραξικόπημα».

Η αλήθεια είναι ότι τα κοινωνικά φαινόμενα -πόσο μάλλον μια επανάσταση- είναι πολύ ευρύτερα σε περιεχόμενο από τις σύντομες φράσεις με τις οποίες τα προσδιορίζουμε κι ασφαλώς δεν περιορίζονται στις χρονικές-ιστορικές στιγμές που γίνονται κυρίαρχα, ούτε χαρακτηρίζονται από ιδεοληψίες.

Ν. Αντρέγιεφ: Β. Ι. Λένιν. Ν. Αντρέγιεφ: Β. Ι. Λένιν. | 

Η ρωσική επανάσταση συνεπώς δεν εξαντλείται στον Οκτώβρη του 1917, που οι μπολσεβίκοι του Λένιν παίρνουν την εξουσία.

Εχει μεγάλο παρελθόν πίσω της, χωρίς το οποίο δεν θα ήταν δυνατή η εμφάνιση και η επικράτησή της. Αυτό το παρελθόν θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε όσο πιο σύντομα γίνεται.

Το πρώτο ερώτημα που απασχολούσε πάντοτε -και απασχολεί και σήμερα- είναι «γιατί η πρώτη εργατική επανάσταση έγινε στη Ρωσία και όχι σε κάποια άλλη αναπτυγμένη χώρα της Δύσης, όπου το εργατικό κίνημα ήταν απείρως ισχυρότερο».

Η Ρωσία συγκέντρωνε ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία δεν υπήρχαν σε καμία άλλη χώρα της Ευρώπης.

Το κοινωνικό της καθεστώς ήταν φεουδαρχικό και η ανάπτυξη του καπιταλισμού στο έδαφός της αργή, αλλά ιδιόμορφη.

Λόγω της κοινωνικής καθυστέρησης ο καπιταλισμός στη Ρωσία -με κυρίαρχες τις φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής- συνδύαζε τις πιο καθυστερημένες με τις πιο εξελιγμένες μορφές ανάπτυξής του: τη μανιφακτούρα (μικρή και μεσαία χειρωνακτική βιοτεχνία) και το μονοπώλιο.

Σε χώρες με τέτοια κοινωνικο-οικονομική κατάσταση ο Λ. Τρότσκι είχε πει ότι ισχύει ο νόμος της συνδυασμένης ανάπτυξης με αποτέλεσμα, λόγω του συνδυασμού καθυστερημένων και προωθημένων μορφών παραγωγής, να είναι δυνατά τα μεγάλα ιστορικά άλματα.

Πολιτικά το καθεστώς διακυβέρνησης στη Ρωσία ήταν εντελώς απαρχαιωμένο.

Οπως παρατηρεί ο Ζαν Ελενστέιν, το 1914 που ξέσπασε ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος «η παλαιά και αγία Ρωσία φαίνεται σα να ζει όπως ζούσε αιώνες πριν. Συνεχίζεται ο μεσαίωνας με ένα απαρχαιωμένο και δεσποτικό σύστημα διακυβέρνησης, με μια τάξη ευγενών προσκολλημένη στα προνόμιά της, ένα πλήθος αγρότες που ζουν μέσα στην αθλιότητα και τις προλήψεις, μια καταθλιπτική γραφειοκρατία, μια τεράστια πολιτισμική καθυστέρηση και κάτω από το ρωσικό αποικιακό ζυγό που έχει κλείσει τόσες εθνότητες σε μια φυλακή των λαών» (Ζαν Ελενστέιν: «Ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης», εκδόσεις Θεμέλιο, τόμος Α’ σελ. 41).

Β. Σερόφ: «Η κατάληψη των χειμερινών Ανακτόρων», τον Οκτώβριο του 1917 Β. Σερόφ: «Η κατάληψη των χειμερινών Ανακτόρων», τον Οκτώβριο του 1917 | 

Η είσοδος του καπιταλισμού στη Ρωσία δημιούργησε εξ αντικειμένου εργατική τάξη και η ανάπτυξη στην Ευρώπη ενός ισχυρού εργατικού κινήματος με ισχυρά εργατικά-μαρξιστικά κόμματα ωρίμασε πολιτικά το ρωσικό εργατικό κίνημα με ταχύτατους ρυθμούς.

Οι Ρώσοι εργάτες μάλιστα είχαν την τύχη (που στην πραγματικότητα δεν ήταν τύχη, αλλά συνδυασμός πολλών ιστορικών δεδομένων) να έχουν στην πρώτη γραμμή μεγάλους πολιτικούς ηγέτες, η εμβέλεια των οποίων ξεπερνούσε κατά πολύ τα σύνορα της χώρας.

Με δυο λόγια στη Ρωσία των αρχών του 20ού αιώνα η κοινωνική επανάσταση ήταν μια επιτακτική αναγκαιότητα που είχε καθυστερήσει απελπιστικά.

Κι ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο στη χώρα ήταν δυνατές δύο επαναστάσεις: η κλασική αστική επανάσταση και η προλεταριακή, που ώς τον Φλεβάρη του 1917 πήγαιναν μαζί, η μία μέσα στην άλλη.

Μόνο που η αστική επανάσταση ήταν αρκετά συντηρητική στον χρόνο που ξέσπασε, λόγω του ότι είχε καθυστερήσει κι επειδή το εργατικό κίνημα είχε αναπτυχθεί και στη θεωρία και στην πολιτική.

Συνεπώς η επανάσταση στη Ρωσία αργά ή γρήγορα θα ερχόταν.

Το ότι περιορίστηκε σ’ αυτή τη χώρα -ή το ότι ξέσπασε πρώτα σ’ αυτήν- οφείλεται στο γεγονός της αναδίπλωσης-διάσπασης του εργατικού κινήματος στη υπόλοιπη Ευρώπη το 1914 με την εκδήλωση του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Στον πόλεμο αυτό οι ηγεσίες της Β’ Διεθνούς και των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων κράτησαν στάση σοσιαλπατριωτική και τάχθηκαν με το μέρος της αστικής τάξης της χώρας τους.

Η διεθνής ενότητα των εργατών έπαψε να υπάρχει και η επανάσταση εγκαταλείφθηκε.

Η διάσπαση αυτή πέρασε και στο ρωσικό εργατικό κίνημα, αλλά η επαναστατική του πτέρυγα (οι μπολσεβίκοι του Λένιν) αποδείχτηκε αρκετά ικανή στην ανάλυση της εκάστοτε συγκεκριμένης κατάστασης και κατάφερε στο τέλος να κυριαρχήσει.

Η προετοιμασία

Εξετάζοντας τους κορυφαίους σταθμούς της ρωσικής επανάστασης οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τόσο την πολιτική όσο και την κοινωνική τους διάσταση.

Από τις αρχές του 20ού αιώνα στο ρωσικό εργατικό κίνημα διαμορφώνονται δύο πολιτικές τάσεις: η επαναστατική και η ρεφορμιστική.

Το κρίσιμο ζήτημα πάνω στο οποίο διαμορφώνεται αυτός ο διαχωρισμός αφορά τον ρόλο που καλείται να παίξει η εργατική τάξη στην επικείμενη ρωσική επανάσταση.

Η ρεφορμιστική τάση πίστευε πως πρώτα έπρεπε να γίνει η αστική επανάσταση που θα σημάνει την κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και στη συνέχεια, το εργατικό κίνημα, εφόσον αναπτυσσόταν αρκετά, θα έκανε τη δική του επανάσταση.

Η επαναστατική πτέρυγα, αντίθετα, θεωρούσε ότι στην επικείμενη αστική επανάσταση ηγετικό ρόλο μπορούσε να παίξει η εργατική τάξη σε συμμαχία με την αγροτιά.

Δηλαδή ότι η αστική επανάσταση μπορούσε να εξελιχθεί σε μια λαϊκή επανάσταση που θα υπερέβαινε τον πολιτικό και οικονομικό ορίζοντα της αστικής τάξης, αρκεί να αποσπούνταν απ’ αυτήν η πλειοψηφία του πληθυσμού που ήταν αγροτικός.

Η σύγκρουση αυτή παίρνει τα χαρακτηριστικά μιας ανοιχτής διάσπασης, όταν το 1903 το Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας διασπάται σε μπολσεβίκους και μενσεβίκους.

Η επανάσταση του 1905 αποσαφηνίζει ακόμη περισσότερο το διαχωρισμό επαναστατών-ρεφορμιστών που θα συνεχιστεί αμείωτος ώς την επανάσταση του 1917.

Ο πρώτος μεγάλος σταθμός της ρωσικής επανάστασης ήταν η επανάσταση του 1905.

Μια επανάσταση που ξεκίνησε με την μεγάλη λαϊκή διαδήλωση της 9/22 Γενάρη του ίδιου έτους προς τα χειμερινά ανάκτορα και η οποία αιματοκυλήθηκε από τον στρατό και την αστυνομία.

Η επανάσταση εκείνη γνώρισε πολλές υφέσεις και εξάρσεις και τελείωσε, χωρίς επιτυχία, δύο χρόνια μετά, στις 3 Ιουνίου του 1907, με τη διάλυση της 2ης Δούμας και όλων των επαναστατικών λαϊκών οργάνων.

Στην επανάσταση του 1905 φάνηκε ξεκάθαρα η δυνατότητα απόσπασης της αγροτιάς από την επιρροή της αστικής τάξης και γεννήθηκαν για πρώτη φορά τα όργανα μιας νέας εξουσίας, τα Σοβιέτ, που στηρίζονταν στη συμμαχία των εργατών με τους αγρότες.

Χωρίς την επανάσταση του 1905 δεν θα ήταν δυνατή η επανάσταση του 1917, κάτι που ο Λένιν το περιγράφει με απόλυτη σαφήνεια λέγοντας:

«Κάθε μήνας αυτής της περιόδου ισοδυναμούσε, από την άποψη της εκμάθησης των βάσεων της πολιτικής επιστήμης -και από τις μάζες και από τους αρχηγούς και από τις τάξεις και από τα κόμματα- με ένα χρόνο ‘‘ειρηνικής’’ ‘‘συνταγματικής’’ ανάπτυξης. Χωρίς τη ‘‘γενική δοκιμή’’ του 1905 θα ήταν αδύνατη η νίκη της Οχτωβριανής επανάστασης του 1917» (Β. Ι. Λένιν: «Ο αριστερισμός παιδική αρρώστια του Κομμουνισμού», εκδόσεις Σ.Ε., Απαντα, τόμος 41, σελ. 9)

Ο Α' παγκόσμιος πόλεμος

Ο παγκόσμιος ιμπεριαλιστικός πόλεμος 1914-1918 προκάλεσε τεράστιες καταστροφές σε ολόκληρη την Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο.

Η εξαθλίωση των μαζών υπήρξε απόλυτη ενώ δίπλα της μια τεράστια συσσώρευση πλούτου πραγματοποιούνταν μέρα με τη μέρα.

Ο καπιταλισμός περνούσε σε μια ανώτερη βαθμίδα ρύθμισης της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, στον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, και ταυτόχρονα μ’ αυτές τις εξελίξεις ωρίμαζαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για την επανάσταση.

Η επαναστατική κρίση έμπαινε στην ημερήσια διάταξη σ’ όλες τις καπιταλιστικές χώρες ή τουλάχιστον στις περισσότερες.

Η Ρωσία επομένως δεν θα μπορούσε να αποτελέσει την εξαίρεση.

«Από το τέλος του 1916 -γράφει ο Σαρλ Μπετελέμ- μεγαλώνει διαρκώς η δυσαρέσκεια των εργατικών και αγροτικών μαζών, που ήταν καταδικασμένες σε όλο και πιο δύσκολες βιοτικές συνθήκες, καθώς και η οργή των στρατιωτών που υποφέρανε ακατονόμαστα βάσανα σ’ έναν πόλεμο του οποίου κατανοούσαν προοδευτικά τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα» (Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», εκδόσεις ΡΑΠΠΑ, τόμος 1ος, σελ. 75).

Στις 25 Φεβρουαρίου (με το παλιό ημερολόγιο) του 1917 οι στρατιώτες και οι εργάτες της Πετρούπολης και των περιχώρων συναδελφώνονται.

Στις 26 ξεσπούν στάσεις στις φρουρές και στις 27 εργάτες και στρατιώτες καταλαμβάνουν τα Χειμερινά Ανάκτορα.

Ο τσάρος, που παραιτήθηκε έπειτα από αυτή την εξέλιξη, έδινε την έμπρακτη επιβεβαίωση ότι η επανάσταση είχε πετύχει μια μεγάλη νίκη ενάντια στο καθεστώς της απολυταρχίας.

Την ίδια ημέρα που η επανάσταση ανέτρεψε τον τσάρο, δηλαδή στις 27 Φλεβάρη του 1917, από τους εργάτες και τους στρατιώτες σχηματίστηκε το Σοβιέτ της Πετρούπολης, ενώ στις μέρες και στις εβδομάδες που ακολούθησαν ο θεσμός των Σοβιέτ εξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα.

Από εκεί και μετά η επανάσταση παίρνει μιαν άλλη τροπή. Μέχρι τον Οκτώβρη του 1917 στη χώρα υπάρχουν δύο εξουσίες.

Η μία είναι της αστικής τάξης και πολιτικά εκφράζεται από την Προσωρινή Κυβέρνηση.

Η άλλη είναι των εργατών και των αγροτών και εκφράζεται μέσα από τα Σοβιέτ.

Ολη η περίοδος από τον Φλεβάρη ώς τον Οκτώβρη του 1917 είναι μια πάλη ανάμεσα σε αυτές τις δύο εξουσίες για το ποια θα κυριαρχήσει πάνω στην άλλη.

Πρόκειται για μια σύντομη χρονικά διαδικασία που όμως είναι τόσο πυκνή σε γεγονότα και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις όπου η ώρα, η μέρα, η εβδομάδα και ο μήνας ισοδυναμούν με χρόνια και δεκαετίες ομαλών εξελίξεων.

Επί της ουσίας το 1917 δεν έχουμε δύο επαναστάσεις -μία τον Φλεβάρη και μία τον Οκτώβρη- αλλά μία, στην οποία διακρίνονται δύο φάσεις και το πέρασμα από τη μία φάση στην άλλη.

Τον Οκτώβρη ολοκληρώνεται εκείνο που ξεκίνησε τον Φλεβάρη.

Αλλά για να συμβεί αυτό χρειάστηκε να υπάρχει το κόμμα των Μπολσεβίκων και μια πολιτική ηγεσία που -παρά τις διαφορετικές ισχυρές προσωπικότητες που τη συνέθεταν (Λένιν, Τρότσκι, Στάλιν, Κάμενεφ, Ζινόβιεφ, Σβέρντλοφ, Μπουχάριν κ.ά.)- συμπύκνωνε την αναγκαία δύναμη πνεύματος και ικανοτήτων που χρειαζόταν ώστε ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών με τη μέγιστη επάρκεια. Θα επανέλθουμε.