Δύο αντιλήψεις για την Ευρώπη

Η ευρωζώνη υπονομεύει την πολιτική Ευρώπη και μετατρέπει τους Ευρωπαίους πολίτες μέσω της βιοπολιτικής σε «γυμνές υπάρξεις»

Συντάκτης: Θεόδωρος Γεωργίου *

Ο πολιτικός αναστοχασμός για την ιστορική πορεία της Ευρώπης κορυφώνεται. Η συγκυρία της εποχής μας δεν έχει σχέση με την οδυνηρή και απάνθρωπη ιστορική εμπειρία του φασισμού, αλλά συνδέεται με ό,τι ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας ονομάζει «τεχνοκρατία». Δύο μείζονα ζητήματα, το ελληνικό ζήτημα και το προσφυγικό ζήτημα, ως δεδομένα πολιτικά προβλήματα προς επίλυση αντιμετωπίζονται με τεχνοκρατικές και γραφειοκρατικές μεθόδους, οι οποίες όχι μόνον είναι ασύμβατες προς το πνεύμα της Ευρώπης, αλλά υπονομεύουν την Ευρώπη ως προς την αυτοεπιβεβαίωσή της.

Στις μέρες μας έχουν διαμορφωθεί δύο ριζικά διαφορετικές μεταξύ τους αντιλήψεις για την Ευρώπη. Η μία είναι η νεωτερική ιδέα, η οποία άρχισε να κερδίζει έδαφος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και να διαμορφώνεται ως πνευματική, πολιτική και πραγματολογική κοσμοεικόνα. Και η άλλη είναι η μετανεωτερική, η οποία τείνει να επικρατήσει την τελευταία δεκαετία και προωθεί τη φυσιοκρατική, τεχνοκρατική και γραφειοκρατική κοσμοεικόνα.

Ενώ αναφερόμαστε στο ίδιο πράγμα, στην Ευρώπη, οι δύο ιδέες είναι ριζικά διαφορετικές και οι διαφορές τους εντοπίζονται σε πέντε επιμέρους σημεία, τα οποία θα αναλύσουμε.

Το πρώτο αναφέρεται στη διαμάχη ανάμεσα στην πολιτική και την τεχνοκρατία. Η νεωτερική και πνευματική ιδέα περί Ευρώπης παραμένει πιστή στην πολιτική ως μέθοδο επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων τόσο στο επίπεδο των εθνικών κρατών όσο και στο υπό διαμόρφωση υπερεθνικό επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αντιθέτως, η μετανεωτερική και γραφειοκρατική ιδέα περί Ευρώπης υιοθετεί την τεχνοκρατία ως μέθοδο επίλυσης των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων.

Στην ελληνική περίπτωση, π.χ., η ευρωζώνη επέβαλε τα μνημόνια ως τεχνοκρατικά προγράμματα για να επιλυθεί ένα κατεξοχήν πολιτικό πρόβλημα, το πρόβλημα του κρατικού χρέους και της δημοσιονομικής προσαρμογής.

Το ίδιο γίνεται και στο προσφυγικό ζήτημα: η Ευρωπαϊκή Ενωση υιοθετεί γραφειοκρατικές μεθόδους και αυτοπροσδιορίζεται ως γραφειοκρατικός μηχανισμός που κατανέμει τους πρόσφυγες στα κράτη-μέλη του. Η πολιτική λύση και για τα δύο ζητήματα μπορεί να αναζητηθεί σ’ αυτό που η ευρωπαϊκή πολιτική και ιστορική παράδοση έχει γεννήσει και ονομάζεται πολιτική αλληλεγγύη.

Στο πρόσφατο βιβλίο του και στο κεφάλαιο για την αλληλεγγύη, ο Χάμπερμας γράφει: «Για να διασωθεί η νομισματική ένωση δεν είναι πια αρκετό -μπροστά στις δομικές διαφορές των εθνικών οικονομιών- να χορηγούνται πιστώσεις στα χρεωμένα κράτη, ελπίζοντας ότι το καθένα από αυτά θα τα καταφέρει από μόνο του να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας του. Χρειάζεται αντίθετα μία συνεργατική προσπάθεια η οποία θα αυξάνει την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα όλης της ευρωζώνης». Αρα, ευρωζώνη και γραφειοκρατική Ευρώπη είναι το ίδιο πράγμα. Μόνο μια ριζική αλλαγή της ευρωζώνης μπορεί να επιλύσει πολιτικά το ελληνικό ζήτημα.

Το δεύτερο σημείο της διαφοράς ανάμεσα στην πολιτική και την τεχνοκρατική αντίληψη περί Ευρώπης αναφέρεται στις πρακτικές εφαρμογές των ιδεών του πολιτικού διαφωτισμού. Μιλάμε για τα συστήματα πολιτικής ελευθερίας, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, κοινωνικού κράτους κ.ά., τα οποία εφαρμόζονται στα επιμέρους κράτη.

Οι διαφοροποιήσεις σχετικά με τη συγκρότηση και τη λειτουργίας ενός, π.χ., περισσότερο εξισωτικού κοινωνικού κράτους ή περισσότερο φιλελεύθερου συστήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξαρτώνται από την κοσμοεικόνα, την οποία αποδέχεται κάθε ευρωπαϊκή κοινωνία στο επίπεδο της πολιτικής συλλογικής συνείδησης.

Το τρίτο σημείο, στο οποίο εντοπίζουμε τη ριζική διαφορά ανάμεσα στη νεωτερική πολιτική Ευρώπη και τη μετανεωτερική τεχνοκρατική Ευρώπη, περιγράφεται με έναν όρο-κλειδί: «βιοπολιτική».

Ο όρος αυτός είναι δόκιμος στην πολιτική φιλοσοφία και χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι η υλική ζωή και το σώμα του ανθρώπου καθίστανται αντικείμενο αδιαμεσολάβητης διαχείρισης από την εκάστοτε εξουσία. Ενώ, υποτίθεται, ότι έχουμε συγκροτήσει πολιτική κοινωνία με διαμεσολαβητικές διαδικασίες, με μεθόδους αντιπροσώπευσης και πολιτικές πρακτικές εν γένει, τελικά επιβιώνουν κάποιοι αρχέγονοι μηχανισμοί ελέγχου και επίβλεψης που αντιμετωπίζουν τα άτομα όχι ως πολίτες αλλά ως «γυμνές υπάρξεις».

Αυτή είναι η τεχνοκρατική μέθοδος των μνημονίων. Μπροστά στα μνημόνια όλοι μας, πολίτες και πολιτικοί, είμαστε «γυμνές υπάρξεις». Δεν είμαστε πολίτες. Δεν ζούμε σε πολιτική κοινωνία. Ζούμε σε καθεστώς βιοπολιτικής. Εάν όμως είχαμε εκπονήσει πολιτικό σχέδιο για να λύσουμε το πρόβλημα του χρέους, θα είχαμε ακολουθήσει τους κανόνες του πολιτικού ανθρωπισμού, σύμφωνα με τους οποίους ύψιστος στόχος της πολιτικής είναι το «ευ ζην» (Αριστοτέλης).

Η ευρωζώνη υπονομεύει την πολιτική Ευρώπη και μετατρέπει τους Ευρωπαίους πολίτες μέσω της βιοπολιτικής σε «γυμνές υπάρξεις».

Τα δύο τελευταία σημεία είναι και τα συγκροτησιακά των δύο αντιλήψεων για την Ευρώπη. Το ένα αναφέρεται στον αυτοπροσδιορισμό της Ευρώπης και το άλλο στην ιστορική προοπτική της. Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο Εντμουντ Χούσερλ, η Ευρώπη είναι «η ιστορική αλληλουχία ελλόγων στόχων».

Πράγματι, η Ευρώπη δεν ορίζεται ως ήπειρος, αλλά υποστασιοποιεί την ανθρωπότητα στο επίπεδο της αυτοσυνείδησης, εξαιτίας των ιστορικών εμπειριών της, οι οποίες έχουν με τη σειρά τους «μεταφραστεί» σε έννοιες. Αυτό είναι η Ευρώπη ως συνείδηση, θεωρητική και πολιτική, και ως ιστορία. Οι δύο αντιλήψεις για την Ευρώπη δεν είναι δύο αναλυτικές ιδέες, αλλά δύο συγκρουσιακές κοσμοεικόνες.

Η μία πολεμάει να εξοντώσει την άλλη και η επικράτηση της μίας σημαίνει τον θάνατο της άλλης. Η γραφειοκρατική ευρωζώνη (δηλ. η νομισματική ένωση, όχι η οικονομική και νομισματική ένωση – ΟΝΕ, σύμφωνα με τις συνθήκες) με την τεχνοκρατία της, τη βιοπολιτική της, το αντιευρωπαϊκό πνεύμα της είναι ένας μηχανισμός που στρέφεται εναντίον της Ευρώπης ως πολιτικής οντότητας.

Με τα λόγια του Χούσερλ αυτό που διαφαίνεται στον ιστορικό ορίζοντα είναι «η έκπτωση της Ευρώπης και η αποξένωσή της από το ορθολογικό νόημα της ζωής». Ωστόσο και το ελληνικό ζήτημα και το προσφυγικό μπορούν να επιλυθούν με τις ιδέες της πολιτικής Ευρώπης.

* καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης