«1968»: ο κλέφτης της Ιστορίας

Συντάκτης: Αντώνης Λιάκος, ιστορικός - Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ανήκω σε μια γενιά που έζησε τα γεγονότα του Γαλλικού Μάη από την Ελλάδα της δικτατορίας, παρακολουθώντας τα μέρα με τη μέρα, αναμένοντας τη μεγάλη στιγμή ενός big bang. Θυμάμαι, ακόμη και τώρα, έντονα, τη συγκίνηση από τη φωτογραφία στις εφημερίδες, με την κόκκινη σημαία στη Σορβόνη! Ηταν όμως ένα και μοναδικό το 1968; Και τι ακριβώς ήταν; Στα χρόνια που πέρασαν αρχίσαμε να βλέπουμε τον Παρισινό Μάη σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.

Στα χρόνια του '60, το αντιπολεμικό κίνημα για το Βιετνάμ, οι ταραχές στα αμερικανικά πανεπιστήμια, τα παιδιά των λουλουδιών, οι φοιτητικές διαμαρτυρίες στην Ολυμπιάδα του Μεξικού, οι υψωμένες γροθιές των μαύρων πρωταθλητών, ο Ρούντι Ντούτσκε στη Γερμανία, τα γεγονότα της Πράγας, οι Ζενγκακούρεν στην Ιαπωνία, οι φοιτητικές διαδηλώσεις στη Βρετανία, η άνοδος της κριτικής ριζοσπαστικής θεωρίας σε Γαλλία, Αγγλία και Γερμανία, ήταν γεγονότα που πλαισίωναν το 1968. Με διαφορετικά αιτήματα και σε διαφορετικό πλαίσιο από χώρα σε χώρα, η δεκαετία αυτή αναδείχτηκε σε ριζοσπαστική δεκαετία, σε μια κριτική του καταναλωτικού καπιταλισμού αλλά και του γραφειοκρατικού κομμουνισμού.

Ορισμένοι μελετητές μιλούν για τη «μακρά δεκαετία του εξήντα» γιατί, πράγματι, παρόμοιες τάσεις εμφανίστηκαν και αργότερα, στη δεκαετία του ’70 σε άλλες χώρες, και κυρίως στη Νότια Ευρώπη. Εχει γίνει πολλή συζήτηση αν το ελληνικό Πολυτεχνείο και η Μεταπολίτευση έχουν ομοιότητες ή διαφορές με το φαινόμενο 1968.

Αν πλησιάσουμε τον φακό μας πολύ κοντά, ασφαλώς θα τονίσουμε τις διαφορές. Αν υιοθετήσουμε όμως έναν ευρυγώνιο φακό, όπως ταιριάζει με τη χρονική απόσταση του μισού αιώνα από τότε, θα δούμε τη συνάφεια. Συνάφεια όχι μόνο στα σχήματα των γεγονότων, αλλά και στα συναισθήματα και στις αντιλήψεις μιας νέας γενιάς που ενηλικιώθηκε και απέκτησε ταυτότητα μέσα από αυτά.

Στο τωρινό σημείωμα θα επιχειρήσω να ανοίξω ακόμη περισσότερο το πεδίο. Το 1968 δεν ανήκει μόνο στις ανεπτυγμένες χώρες, δεν προέρχεται μόνο από τους baby boomers και τη μαζικοποίηση της εκπαίδευσης. Στέκει στο μέσον μιας εικοσαετίας η οποία περιλαμβάνει τις δεκαετίες του ’60 και του ’70.

Στην αρχή αυτής της εικοσαετίας βλέπουμε τις επαναστάσεις στην Κούβα και την Αλγερία, 1959 και 1962 αντίστοιχα, κορυφώσεις του κύματος απο-αποικιοποίησης στην Αφρική, στη Μέση Ανατολή, στη Νότια Ασία και στη Λατινική Αμερική, σε ό,τι σήμερα ονομάζουμε παγκόσμιο Νότο. Το τέλος της εικοσαετίας αυτής συμπίπτει πάλι με μια συγκλονιστική λαϊκή επανάσταση, την ισλαμική, στο Ιράν το 1978. Ολα αυτά έχουν συνάφεια ή είναι χρονικές συμπτώσεις;

Το 1945 ο Τζορτζ Οργουελ σ’ ένα δοκίμιο, όπου πρωτοδιατύπωσε τον όρο «Ψυχρός Πόλεμος», έλεγε ότι η ατομική βόμβα θα στερούσε πλέον τους λαούς από οποιαδήποτε δυνατότητα εξέγερσης και θα παγίωνε την κυριαρχία στον πλανήτη σε τρεις υπερδυνάμεις. Αυτή η εικοσαετία 1959-1978, λοιπόν, έδειξε ότι ούτε το ένα συνέβη ούτε το άλλο. Ισα-ίσα το αντίθετο. Εδειξε πόσο ασταθής ήταν η μεταπολεμική τάξη που εγκαθιδρύθηκε με τον ψυχρό πόλεμο. Δηλαδή, μία δεκαετία μετά το τέλος των εμφυλίων πολέμων στην Ελλάδα και στην Κίνα το 1949, που παγίωσε το ψυχροπολεμικό καθεστώς στον κόσμο, άρχισε το σταδιακό ξήλωμά του.

Σε πολλά επίπεδα. Δημιούργησε καθεστώτα που ξέφυγαν από τον διπολισμό, εκεί που οι επαναστάτες πήραν την εξουσία, αλλά και εκεί όπου οι εξεγέρσεις και τα κινήματα δεν πέτυχαν, άλλαξαν εντούτοις τις ιδέες για την πολιτική και δημιούργησαν δημοκρατικά ανοίγματα, επεκτάθηκαν τα δικαιώματα και το κράτος πρόνοιας.

Οπως τα χρόνια μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ακολούθησε ένα επαναστατικό κύμα το οποίο, εκτός από τη Ρωσία, απλώθηκε σε πολλές χώρες στη δεκαετία του 1920, έτσι και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η εικοσαετία αυτή έχει τα χαρακτηριστικά πολλών κοινωνικών εξεγέρσεων και αλλαγών, στις οποίες συμμετείχε και η Ελλάδα, διαφορετικών μεταξύ τους, οι οποίες ναι μεν δεν κατέληξαν σε μια μεγάλη ανατροπή, ανάλογη εκείνης του 1917, μπορούν ωστόσο να συνοψιστούν σε μια μεγάλη πολιτική και πολιτισμική αμφισβήτηση.

Ηταν μια οιονεί επανάσταση, που έφτασε και εξάντλησε τα όριά της το 1978. Οταν δηλαδή στο Ιράν μία από τις πιο αυθεντικές λαϊκές εξεγέρσεις που συνέβησαν ποτέ στον κόσμο, έφερε στην επιφάνεια τη θρησκεία ως απάντηση στα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, στον μουσουλμανικό κόσμο.

Σήμερα, απέχουμε μισόν αιώνα από το 1968, όσο δηλαδή απείχε το 1968 από το 1917. Κι όμως, η απόσταση, λόγω συμπυκνωμένης ιστορίας, είναι μεγαλύτερη. Υπήρξαν και καινούργια επαναστατικά ρεύματα, όπως στα 1989/90 στην Ανατολική Ευρώπη, και το 2011 με την αραβική άνοιξη και τις πλατείες των αγανακτισμένων, αλλά με σαφώς μικρότερη απήχηση ή και αντίθετα αποτελέσματα.

Σήμερα είναι έκδηλη η απουσία ενός ριζοσπαστικού ρεύματος στον κόσμο. Ωστόσο, όπως είδαμε και στη διάψευση των εύλογων βεβαιοτήτων του Οργουελ, η ενδεχομενικότητα στην Ιστορία είναι σαν τον νυχτερινό κλέφτη. Δεν ξέρεις πότε θα ’ρθει και πώς θα μπει.