Ο επαναστατικός φεμινισμός του Τόμας Σανκάρα

Jacobin Magazine

ADELE WALTON

Στις 8 Μαρτίου 1987, ο Thomas Sankara, ο επαναστάτης ηγέτης της Μπουρκίνα Φάσο, μίλησε σε μια συγκέντρωση χιλιάδων γυναικών στην πρωτεύουσα της Ουαγκαντούγκου για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας. Ζητώντας τον συλλογικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, ο Sankara τοποθέτησε τον αγώνα για την ισότητα των φύλων στο επίκεντρο του σοσιαλιστικού του σχεδίου στην πρώην γαλλική αποικία.

Ο Sankara ανέλαβε τις τύχες της χώρας του το 1983 σε μια περίοδο τεράστιας αναταραχής. Μια επανάσταση εκτυλισσόταν σε όλη την αφρικανική ήπειρο καθώς χώρα μετά από χώρα πέταγε τα δεσμά της αποικιοκρατίας. Όμως, παρά τις απελευθερωτικές φιλοδοξίες των αντιαποικιακών κινημάτων, οι γυναίκες πολύ συχνά παρέμεναν παραμερισμένες.

Ο Sankara θεώρησε τη γυναικεία χειραφέτηση όχι μόνο ως μια ηθική αναγκαιότητα, αλλά ως εγγενές στοιχείο της επιτυχίας της επανάστασης της Μπουρκίνα Φάσο. «[Οι γυναίκες] έχουν αποκλειστεί από αυτή τη χαρούμενη πομπή», είπε στο πλήθος στην ομιλία του στις 8 Μαρτίου 1987:

Και όμως η αυθεντικότητα και το μέλλον της επανάστασής μας εξαρτάται από τις γυναίκες. Τίποτα οριστικό ή διαρκές δεν μπορεί να επιτευχθεί στη χώρα μας, εφόσον ένα κρίσιμο κομμάτι του εαυτού μας διατηρείται σε αυτήν την κατάσταση υποταγής — όρος που επιβάλλεται. . . από διάφορα συστήματα εκμετάλλευσης.

Κάλεσε τους άντρες συντρόφους να αντιμετωπίσουν την απελευθέρωση των γυναικών με την ίδια επείγουσα ανάγκη όπως και άλλα θέματα, επιμένοντας ότι η πατριαρχία κρατούσε και τους άνδρες και τις γυναίκες παγιδευμένους σε ένα σύστημα καταπίεσης, βίας και κυριαρχίας: 

«Η επανάσταση και η απελευθέρωση των γυναικών πάνε μαζί. Δεν μιλάμε για τη γυναικεία χειραφέτηση ως πράξη φιλανθρωπίας ή ως ένα κύμα ανθρώπινης συμπόνιας. Είναι βασική ανάγκη για να θριαμβεύσει η επανάσταση».

Η ομιλία του Sankara για την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας αφορούσε όχι μόνο τις ανησυχίες των γυναικών της Μπουρκινάμπε αλλά και τη συστηματική καταπίεση των γυναικών παγκοσμίως. «Η ανισότητα μπορεί να εξαλειφθεί μόνο με την εγκαθίδρυση μιας νέας κοινωνίας», δήλωσε, «όπου άνδρες και γυναίκες θα απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα, ως αποτέλεσμα μιας αναταραχής στα μέσα παραγωγής και σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Έτσι, η θέση των γυναικών θα βελτιωθεί μόνο με την εξάλειψη του συστήματος που τις εκμεταλλεύεται».

Σε ένα θέμα που συχνά αμαυρώνεται από κενή ρητορική και κούφιες χειρονομίες, η στάση του Sankara για την ισότητα των φύλων ήταν σθεναρή και ασυμβίβαστη. Κατήγγειλε την πατριαρχία ως ένα «σύστημα εκμετάλλευσης που επιβάλλεται από τον άνδρα» που ενισχύεται από την κοινωνικοποίηση σε σεξιστικές νόρμες: «Αυτή η ανισότητα δημιουργήθηκε από το ίδιο μας το μυαλό και τη νοημοσύνη μας για να αναπτύξουμε μια συγκεκριμένη μορφή κυριαρχίας και εκμετάλλευσης». Κάλεσε για έναν ριζικό μετασχηματισμό της καρδιάς και του μυαλού των ανδρών σε όλο τον κόσμο σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τις γυναίκες.

Ένα από τα πολλά κοινωνικά πεδία που χρειάζονται μεταμόρφωση, υποστήριξε ο Sankara, ήταν το σπίτι. Άσκησε κριτική στην έμφυλη κατανομή της οικιακής εργασίας και στο ρόλο της παραδοσιακής οικογένειας στην αναπαραγωγή της ανισότητας των φύλων.

«Η πατριαρχική οικογένεια έκανε την εμφάνισή της, βασισμένη στην αποκλειστική και προσωπική περιουσία του πατέρα, που είχε γίνει αρχηγός της οικογένειας. Μέσα σε αυτή την οικογένεια η γυναίκα καταπιέζονταν». Και συνέχισε: «Δεν πληρώνεται για τα οικιακά της καθήκοντα. Αναφέρεται ως «νοικοκυρά», [που σημαίνει ότι δεν έχει] δουλειά . . . [οι γυναίκες] αφιερώνουν εκατοντάδες χιλιάδες ώρες για ένα φρικτό επίπεδο παραγωγής».

Ο Σανκάρα γεφύρωσε το χάσμα μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής σφαίρας, αποκαλύπτοντας τους τρόπους με τους οποίους αποκαλύφθηκε η ανισότητα των φύλων και στις δύο - και πώς η κοινωνία της Μπουρκινάμπι θα μπορούσε να την ξεριζώσει.

«Κάνοντας τις γυναίκες ίσες με τους άνδρες»

Ο Σανκάρα έκανε πράξη τα σκληρά λόγια του.

Το 1984, κήρυξε την 22η Σεπτεμβρίου «Ημέρα Αλληλεγγύης με τις Νοικοκυρές», προτρέποντας τους άνδρες να συμμετέχουν στις δουλειές του σπιτιού, να ετοιμάζουν γεύματα και να φροντίζουν τα παιδιά τους. Σε μια συνέντευξη με τον Καμερουνέζο ιστορικό Mongo Beti, ο Sankara εξήγησε: «Αγωνιζόμαστε για την ισότητα ανδρών και γυναικών, όχι για μια μηχανική, μαθηματική ισότητα, αλλά κάνοντας τις γυναίκες ίσες με τους άνδρες ενώπιον του νόμου και ειδικά έναντι της μισθωτής εργασίας». Κάλεσε για μια συλλογική αναγνώριση της «γυναικείας εργασίας» ως εργασίας, απηχώντας τα αιτήματα της φεμινιστικής εκστρατείας International Wages for Housework που είχε αναδειχθεί στον Παγκόσμιο Βορρά την προηγούμενη δεκαετία.

Ακόμη πιο εντυπωσιακές ήταν οι πολιτικές υγείας, εκπαίδευσης και ανάπτυξης της οικογένειας του Sankara, οι οποίες έφεραν τεράστια βήματα προς την ισότητα των φύλων στη χώρα της Δυτικής Αφρικής. Τον πρώτο χρόνο στην εξουσία, ο Sankara ίδρυσε το Υπουργείο Οικογενειακής Ανάπτυξης και την Ένωση Γυναικών της Μπουρκίνα για να «δώσουν στις γυναίκες της χώρας μας ένα πλαίσιο και υγιή εργαλεία για να διεξάγουν έναν επιτυχημένο αγώνα». Περιόρισε την πολυγαμία και τις προίκες και απαγόρευσε τον αναγκαστικό γάμο και τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων. Παραχώρησε νέα δικαιώματα στις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης της εισαγωγής κληρονομιάς για τις χήρες και τα ορφανά.

Μία από τις πρώτες πρωτοβουλίες του Sankara ήταν να διασφαλίσει ότι το Υπουργείο Παιδείας έκανε πραγματικότητα την πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση. «Τα κορίτσια έχουν αποδείξει ότι είναι ίσα με τα αγόρια στο σχολείο, αν όχι απλά καλύτερα», είπε:

Αλλά πάνω από όλα έχουν το δικαίωμα στην εκπαίδευση για να μαθαίνουν και να γνωρίζουν — να είναι ελεύθεροι. Σε μελλοντικές εκστρατείες αλφαβητισμού, το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών πρέπει να αυξηθεί ώστε να αντιστοιχεί στο αριθμητικό βάρος τους στον πληθυσμό.

Αναδεικνύοντας τον αναλφαβητισμό ως εμπόδιο στην ελευθερία των γυναικών, η Sankara μίλησε στους γονείς κοριτσιών σε όλη τη χώρα με τρόπο που πολλοί άνδρες ηγέτες δεν είχαν καταφέρει.

Η κυβέρνηση του Σανκάρα προσπάθησε να απελευθερώσει τις τεράστιες δυνατότητες των γυναικών της Μπουρκινάμπε στην προώθηση της εθνικής ανάπτυξης. «Οι γυναίκες της Μπουρκίνα είναι παρούσες παντού όπου χτίζεται η χώρα. Αποτελούν μέρος των έργων — το έργο της Σουρού [άρδευση της κοιλάδας], η αναδάσωση, οι γέφυρες εμβολιασμού, οι λειτουργίες καθαρής πόλης».

Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του, διόρισε γυναίκες σε κυβερνητικές θέσεις και τροποποίησε το σύνταγμα, καθιστώντας υποχρεωτικό για τους προέδρους να έχουν τουλάχιστον πέντε γυναίκες υπουργούς στο υπουργικό συμβούλιο ανά πάσα στιγμή. Για τον Sankara, «Το να συλλαμβάνεις ένα αναπτυξιακό έργο χωρίς τη συμμετοχή γυναικών είναι σαν να χρησιμοποιείς τέσσερα δάχτυλα όταν έχεις δέκα». Η πολιτική εκπροσώπηση των γυναικών δεν ήταν μια συμβολική στρατηγική, αλλά μάλλον ένα θεμελιώδες βήμα προς τη χειραφέτηση των γυναικών της Μπουρκινάμπε.

«Δεν μπορείς να σκοτώσεις τις ιδέες»

Στον πυρήνα του, το σοσιαλιστικό πρόγραμμα του Σανκάρα αφορούσε την απελευθέρωση από την εκμετάλλευση, είτε η δουλεία του χρέους που επιβλήθηκε στον Παγκόσμιο Νότο είτε η κυριαρχία των γυναικών από τους άνδρες.

Ο Sankara ήταν απαράμιλλος μεταξύ των αφρικανών ηγετών της μεταπολίτευσης στη δέσμευσή του για τη χειραφέτηση των γυναικών. Αναγνώρισε τις γυναίκες στην πλήρη ανθρωπιά τους και ως παράγοντες μετασχηματιστικής αλλαγής.

Μια εβδομάδα πριν από τη δολοφονία του σε ένα πραξικόπημα που υποστηρίχθηκε από τη Γαλλία τον Οκτώβριο του 1987, ο Σανκάρα δήλωσε: «Ενώ οι επαναστάτες ως άτομα μπορούν να δολοφονηθούν, δεν μπορείτε να σκοτώσετε ιδέες». Τα λόγια του ηχούν σήμερα καθώς συνεχίζουμε τον αγώνα για έναν ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, έναν που μας ανυψώνει και μας ενδυναμώνει όλους.

(Πηγή: Jacobin Magazine)